The Cult of Saints in Late Antiquity

History of the Albanians, Book 1, Chapter 21

Թուղթ արքային Վաչագանայ առ ամենայն եպիսկոպոսունս եւ քահանայս առ ի շնորհեալ նմա ի ձեռն աղօթից եւ պաղատանաց նոցա զծածակեալ գանձն

Յայնժամ հրամայէր թագաւորն հրովարտակսառնել ընդ ամենայն աշխարհս տէրութեան իւրոյ օրինակզայս։ Առ եպիսկոպոսս եւ երիցունս, եւ սարկաւագունս,եւ անապատականս, եւ առ ամենայն ուխտս եկեղեցւոյ՝ողջոյն. յուշ լիցի ամենեցուն ձեզ անյապաղ պաշտել եւպահել եւ առնել խնդրուածս առ մարդասէրն Աստուած առի շնորհել մեզ զնշխարհս երանելւոյն Գրիգորիսի. ողջլերուք։ Եւ ապա զայսպիսի հրաման արքային ընկալեալայնուհետեւ ամենայն եպիսկոպոսք զիւրաքանչիւրիշխանութեան զերիցունս եւ զսարկաւագունս եւզբոլոր ուխտ եկեղեցւոյ հանդերձ տէրունեան նշանաւխաչին առեալ միաբանութեամբ եւ յոյժ փութովժողովեցան ի սեպհական գիւղն արքունի՝ անուանեալնԴիւտական։ Եւ որ սպուժեալ յամեսցի ոք, մեծ պատուհասի վերայ հրամայէր դնել։ Եւ անդ զերիս աւուրսմեծապէս կատարեցին զյիշատակ Սրբոցն, յորում ինքեանիսկ թագաւորին սովորութիւն էր յոտն կալ եւ պաշտել՝զբոլոր ուխտն եկեղեցւոյն անդր ժողովեալ։ Գտանէր եւզամենասուրբ նշխարս Գրիգորի եւ յոյժ հռչակելոյնՀռիփսիմեայ եւ Գայիանեայ ի Դարահոջ գիւղն, որ է ինահանգին Արցախայ, զոր էր բերեալ երիցուն Մատթէանուն կոչեցեալ ի Յոհաննէ Մանդակունւոյ՝ Հայոցկաթողիկոսէն, զոր ունէր նորին մատանեաւն կնքեալ եւառաքեալ անդ երիցունս առնոյր առ իւր։ Եւ ի գալմեծին Գրիգորի հանդերձ պատերազմակից պսակելովքնՀռիփսիմեաւ եւ Գայիանեաւ ի մեծ ժողովն Դիւտականու,ընդառաջ ելանէր թագաւորն հանդերձ թագուհեաւն եւամենայն մեծամեծ նախարարօքն հեռագոյն ի գեղջէն,ընդ առաջ ելանէին ամենայն եպիսկոպոսունքնիւրաքանչիւր իշխանութեամբ եւ պաշտոնէիւք բազումդասք դասք եւ գունդք գունդք՝ յիւրաքանչիւր գնդինշանք Սրբոցն մեծապէս պատուով ընդ աւետարանինպատեալք բազմութիւնք խաչիցն եւ զանազան նշանացնփողփողելով ծուխ խնկելոցն ուժգին բուրեալյիւրաքանչիւր դասուէն, ձայնք սաղմոսանուագհոգեւոր երգոցն քաղցրագոյն հնչմամբ անհատբարեբանելով զԱստուած՝ զտուոցն մեծագոյնպարգեւին։
Եւ այնպէս թագաւորն մեծագոյն բերկրանօքողջունեալ Սրբոցն հանդերձ բազմութեամբն, ինքնմեծաւ զգուշութեամբ սպասաւորէր երիցուն, որզնշխարհս Սրբոցն բարձեալ տանէր։ Եւ բերեալ իհանգստարան Սրբոցն դնէր առ երանելեացն Զաքարիայ եւՊանդալիոնի։ Եւ վստահացեալ այնուհետեւ բարեսէրարքայն յիւր հաստատուն հաւատոյն խնդիր եւ յառաքինիժողովոյն բարի հայցումն, ասէ. «Հաստատուն գիտեմ, զիտայ ինձ Աստուած ի ձեռն մեծիս Գրիգորի զամենասուրբնշխարս Սրբոյն Գրիգորիսիե։ Առնոյր այնուհետնթագաւորն զբազմութիւն ամենասուրբ ժողովոյն եւհրաման տայր բոլոր եպիսկոպոսացն՝ եւ երիցամբք եւսարկաւագօք, եւ անապատաւորօք եւ բոլոր ուխտիւեկեղեցւոյ՝ պաշտոնէիւք իւրաքանչիւր, աւետարանաւեւ խաչիւ յոլովութեամբ իւրաքանչիւր դասու, եւբազմութեամբ բուրվառաց խնկոց ծխելոց զկնի ելանելԵւ ինքն արքունի դրան երիցամբք եւ յոլովագոյնպաշտոնէիւք։ Եւ զաշխարհատիկինն թէպէտ եւ կամեցաւանդէն թողուլ, քանզի ժամանակն գարնանային էր եւյոլովութիւն անձրեւացն բերման սաստկանայր յերկիր,ոչ հաւանէր առնուլ յանձն. այլ մեծաւ փափագանօքտենչացեալ, եւ ինքն երթայր ի խնդիր Սրբոցն։ Եւզհնգեսեան զամենասուրբ վկայսն Քրիստոսի՝ զմեծնԳրիգորիոս եւ զերանելին Զաքարիա եւ զամենասուրբն Պանդալիոն, զյոյժ հռչակաւորս, զպատերազմայաղթսզՀռիփսիմէ եւ զԳայիանէ, առեալ ի բարեխօսութիւնմեծին եւ բոլորեցուն Աստուծոյ առ ի շնորհելոյ իձեռն նոցա զինքեան փափագելին։ Եւ զանազանթագաւորական հանդերձիւք պատեալ զնշխարս Սրբոցնբազում խնկովք եւ զանազան անուշահոտ ծաղկօքհանդերձ՝ դնէր ի դեսպակի Սրբոցն, զոր շիկակարմիրմորթով կազմեալ եւ սպիտակ կտաւով ի վերայյարմարեալ եւ ոսկի խաչ ի պատուականագոյն ականցքանդակեալ, ի վերայ դեսպակին հարեալ, եւ ձիսսպիտակս կարմիր ներկուածով զագիսն կազմեալ, եւզպուրս, եւ զագիսն թագաւորական ձիոցն թագիւպերճացուցեալ, եւ բազմաթիւն պաշտօնէից արքունիդրանն առաջնոյ եւ վերջնոյ դեսպակին, խաչ ի ձեռնանհատ քաղցրաբարբառ պաշտամամբք զցայգ եւ զցերեկանդադար բարեբանէին զԱստուած։ Եւ ինքն թագաւորն առդեսպակովն երթայր եւ երգակից էր սաղմոսացօրհնութեան։ Եւ դասք եպիսկոպոսաց իւրաքանչիւրհանդերձ մեծագոյն ժողովովն երթային ի չորեցունցկողմանց դեսպակի Սրբոցն սաղմոսելով եւբարեբանելով զմիածինն Աստուած՝ խնդրելովզամենեցուն ցանկալին՝ զՍուրբ նշխարս ՍրբոյնԳրիգորիսի։ Եւ հրաման տուեալ թագաւորինՎաչագանայ՝ հանդերձ եպիսկոպոսօքն ոչ ինչ ճաշակելումեք մինչեւ ցերեկոյ եւ յերեկոյին լոկ սակաւհացիւ զօրանալ։ Եւ ինքն թագաւորն զնոյն առնէրմինչեւ ի գիւտ Սրբոցն։ Իսկ դրան երիցունքն արքունիյոյժ ջերմագոյն պահէին եւ խնդրէին ի բարերարէնԱստուծոյ. եւ ոմանք ոչ ճաշակեցին մինչեւ ի գիւտՍրբոց նշխարացն։
Եւ ի տուէ եւ ի գիշերի ամենայնժողովելոցն անդադար լինէին աղօթք եւ խնդրուածքուժգին գոչմամբք՝ հայցել զամենեցուն զցանկալին՝զԳրիգորիս։ Եւ յորժամ խորհուրդ արար բարեպաշտարքայն Վաչագան, եւ ժամանակ յոյժ արարեալ խնդրելոյզնշխարս երանելւոյն Գրիգորիսի։
Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ առաքեաց արքայզՄատթէ երէցն Դարահոջու՝ հանդերձ հանդերձպաշտօնէիւք ի Սուհառ՝ պաշտօն առնել եւ պատարագսմատուցանել յանուն Սրբոցն, որ անդն յայտնեցան։ Եւմինչ դեռ զառաւօտին կատարէին զպաշտօն յոտնկալեաց,նիրհ անկանէր երիցուն Մատթէի. ձայն լսէր ուժգինասելով. «զՍուրբ Գրիգորիս խնդրէ՞ք. ընդ արեւելս էե,որ եւ եղեւն։ Իսկ յորժամ բրէին զտեղի գերեզմանին՝սխալեալ ի հիւսիսակողմն արարին զբրածն. եւ իբրեւ ոչպատահեաց, յոյժ տրտմութիւն կալաւ զամենեսեան։ Եւապա ողորմութեամբն Աստուծոյ յարեւելս կոյսարարեալ զբրածն՝ գտին զամենասուրբ նշխարսերանելւոյն ըստ եկեալ ձայնի հնչմանն։
Իսկ յորժամ չու արարեալ թագաւորն իԴիւտականէ բազմութեամբ ժողովոյն, եպիսկոպոսօք,եւերիցամբք եւ ամենայն պաշտօնէիւք յոլովութեամբ, եւորպէս եղեւն ասացեալ, պահք եւ աղօթք եւ խնդրուածքյամենայն ժողովելոցն լինէին առ մարդասէրնԱստուած։ Եւ հասեալ ի գիւղ մի՝ Արաժանս անուն եւսարկաւագ մի՝ Յովէլ անուն նորա ի դրան արքունի,տեսանէր ի տեսլեան յառաջ քան զծագել առաւօտուն,իբրեւ այն թէ՝ բահ՝ ունիցի յուսն եւ զնշխարսերանելւոյն Գրիգորիսի խնդրիցէ։ Եւ ինքն իսկԳրիգորիս երեւեցաւ սպիտակ հանդերձիւ յաբեղայիկերպարանս։ Եւ հարցեալ ցսարկաւագն, թէ Զի՞նչխնդրես. իսկ նորա պատասխանի արարեալ՝ «Եթէ արքայ եւամենայն պաշտօնեայք եւ բովանդակ գունդն ԱղուանիցզԳրիգորիս խնդրեմք եւ ոչ կարացաք գտանելե։ Իսկերանելւոյն կալեալ զձեռանէ սարկաւագին եւխոնարհեցուցեալ ի տեղին, ուր կային նշխարքՍրբոյն.«Եթէ զԳրիգորիս խնդրէք,աստ էե, ասէր. եւհրամայէր բրել զտեղին։ Մօտ ի գերեզման անդր փոքրբլրիկ մի էր եւ խաչ ի վերայ։ Եւ երթեալ երանելւոյն իվերայ բլրոյն՝ առընթեր խաչին կացեալ. եւ երէց միՆաթան անուն՝ եղբայր նորուն սարկաւագին, եւ միւսեւս երէց Գեդեւուն անուն բրէին զտեղին. եւ Յովէլ իծունգս իջեալ՝ շալակ ունէր առաջի։ Եւ գտեալզնշխարս սրբոյն՝ գնային խնդալով։ Եւ նորա ձայնեալանդրէն ասէր.«Կողքս եւ զոտկունքս աստ են, ի ձեզառէքե։ Եւ մեք գտանէաք, զոր ասացն։ Եւ զարթուցեալպատմէր զտեսիլն արքայի։ Եւ զի չէր բնաւ երթեալսարկաւագին յԱմարաս, ասէր՝ զտեղին, զոր եցոյց,գիտեմ։
Եւ արքայ յոյժ խնդալից եղեալ՝ զՄանասէ՝զիւր դրան երէցն եւ զնոյն սարկաւագն առաքէրյԱմարաս յառաջ քան զիւր երթալն. եւ երթեալ ցուցանէրզնոյն տեղին, որ ի նմին իսկ տեղւոջն գտանէինզնշխարս Սրբոյն։ Եւ չուեալ յԱրաժանից ՍրբոյնԶաքարիայի եւ երանելւոյն Պանդալիոնի եւ յոյժվայելչականին Գրիգորի եւ առաւել հռչակելեացնպատերազմողին Հռիփսիմեայ Գայիանէիւ հանդերձ,թագաւորաւն եւ յոլովագոյն ժողովով եւեպիսկոպոսօքն եւ քահանայիւք եւ պաշտօնէիւք։ Եւհասեալ ի Քարուէճ փոքրագոյն գիւղ մի. եւ լինէր անդցայգապաշտօն։ Եւ դարձեալ ցուցանէր նոյն Յովէլայսարկաւագի ի նմին տեղւոջ արս չորս աւագագոյնսաբեղայս, եւ զնոյն Գրիգորէս մանկագոյն եւս քանզնոսա եւ յոյժ ահաւորագոյնս տեսլեամբ շուրջ կացեալզնոյն տեղեօքն գոբաղայիւք, զոր բրել հրամայեաց։ Եւյահէ անտի ի բերանս անկեալ սարկաւագին, եւ անդէն իվեր յարուցեալ կամէր հարցանել ինչ, եւ նոքաաներեւոյթ լինէին ի նմանէն։ Եւ յորժամ սկիզբնլինէր ցայգապաշտամանն ի նմին աւուր, եւ բարեպաշտարքայն անդադար խնդրէր յԱստուծոյ զգիւտ Սրբոյն Գրիգորիսի եւ տեառնագրեալ զինքն տէրունեան խաչինշանաւն՝ յոյժ բազում աղաչանօք՝ ծածուկ սրտիւհայցէր զառատատուրն Աստուած։
Տեսիլ երանելւոյն Վաչագանայ
Եւ մինչեւ նստեալ՝ ի գիշերապաշտամաննէր, նիրհ առնոյր փոքրկագոյն զթագաւորն. եւ եկեալհնչիւն ձայնի ասէր. «Զոր դու հայցես աղաչանօք անդերեւեցաւե։ Եւ գիտացեալ ի տեսլեանն, որպէսպատմեացն, թէ ես յԱմարաս երթամ. եւ որ անդ, ասէ,երեւելոց ումեք իցէ անդ մարդոյ։ Եւ անդէնվաղվաղակի զՄանասէ՝ զիւր դրան երէցն յառաջ քանզիւր երթալն յԱմարաս յղեաց. եւ ասէ. «Զիմ տեսիլդ մի՛ումեք յայտնելե. եւ եհարց եթէ յայտնեա՞լ ինչ ումեքիցէ։ Եւ Յովէլ երէց մի անապատական, որ առ արքայինլինէր, պատմեաց, եթէ ես տեսի ի նմին տեղւոջ, ուրՅովէլ սարկաւագի բրել հրամայեաց, աղբիւր ելանէրյականէն նրբագոյն եւ յառաջ խաղացեալ յոյժյորդագոյն։ Եւ իմ զարմացեալ՝ եթէ յառաջ չէր աղբիւրի տեղւոջս, արդ այս յորդ ուստի՞ ելանէ։ Յորժամչուեալ ի Քարուիճէ՝ կանայք յառաջ ելանէին իգիւղաքաղաքէն Ամարասայ։ Եւ, որպէս եղեւն ասացեալ,ժամանակն գարնանային էր, եւ յորդութիւն անձրեւացանդադար հոսմամբք իջանէր յերկիր. եւ բազմութիւնսմբակակոխ ձիոցն, յոյժ վարակոխ գործէր զճանապարհն։Իսկ թագաւորն ասէ. «Ոչ ինչ դանդաղելե. Առ ի յոյժցանկալի տենչանացն ի վայր յերիվարէն իջանէր եւշրջեալ ընդ դաս դաս եպիսկոպոսացն եւ երիցանց՝կարգել եւ յարմարագոյնս երթալ՝ հանդարտիկ եւյորդագոյն քաղցր ձայնիւ, սաղմոսանուագ երգովքբարեբանեալ զկենարար երրորդութիւնն։ Եւ ինքնանցեալ մեծաւ զգուշութեամբ սպասաւորէր դեսպակիերանելեաց վկայիցն Քրիստոսի. եւ ի բազմութենէձայնիցն պաշտամանց յայլ եւ այլ լեզուս մեծագոյնհնչէր երկիրն. եւ ի յոլովութենէ տէրունեան խաչաձեւնշանացն եւ ի փողփողելոյ նշանարձակ գունակ գունակերանգախառն կերպարանաց, եւ փայլմունք ոսկւոյ եւարծաթոյ եւ պատուական ականց,որ ի բազմութիւնխաչերոյն էին կառուցեալ, իբրեւ զլուսաւոր ամպծածկեալ ունէին զերկիր։
Իսկ դեսպակ Սրբոցն սպիտակազգեստկազմածով, սպիտակ ձիով, ոսկի ականակապ խաչիւն իվերայ կառուցեալ, յոյժ պատուական թագ խաչիննշանարձակ ի վերայ դեսպակին լեալ իբրեւ զաստղպայծառագոյն լուսով, եւ ուժգին շքեղացեալ փառօքերթայր ի մէջ քրիստոնեական բանակին։ Եւ յորժամ իգիւղն մտանէր Սուրբ եւ աստուածասէր ժողովն, գետփոքրագոյն անցանէր ընդ մէջ շինին եւ կամուրջկազմեալ արքունի պողոտային։ Իսկ արքայն առ ի յոյժսիրոյն, զոր առ սուրբսն ունէր, ոչ հաւանէր զդեսպակսրբոցն յայլ ոք թողուլ, այլ ինքն թագաւորականզգեստուք հանդերձ իջեալ անցանէր ընդ գետն։ Եւերթեալ ի նշանակեալ տեղին յերկարագոյնծունրդրութեամբ թագաւորն հանդերձ եպիսկոպոսօք եւբազմութեամբ ժողովոյն առնէր խնդրուածս։ Եւ հարեալզխորանն արքունի ի վերայ տեղւոյն հրամայէրզգուշանալ մինչեւ ցվաղիւն։ Եւ ընդ այն ժամանակսեպիսկոպոս ոչ կայր յԱմարաս. եւ հարցեալ արքայիցվանաց երէց գեղջն եւ ցայլ եւս աւագանի՝ եթէ ձերնշան ինչ տեսեա՞լ է ի տեղւոջն, եթէ ոչ։ Պատմեցիննոքա, զոր ի Յոբայ ճգնաւորէ լուեալ էին։


'King Vačagan's letter to all the bishops and priests asking that, through their prayers, the hidden treasure [i.e. relics of St Grigoris] might be revealed to him.

The king then ordered that a letter like this be sent throughout the lands under his sway: "To all the clergy—the bishops, priests, and monks—greetings. I ask you to worship and fast and to beseech humane God that the relics of the venerable Grigoris be bestowed upon us. Be well."

At this, all the bishops assembled the priests, deacons, and clergy under their jurisdictions and carrying the Lord's Cross, they quickly and unitedly gathered at the king's own personal village called Diwtakan. Great punishment was stipulated for those who delayed. [At Diwtakan] they greatly celebrated the memory of the Saints for three days. Now the king had a custom of standing and paying homage to the entire clergy which had assembled there. He had located the most holy relics of Gregory and the most celebrated Hr'ip'simē and Gayanē at Darahoj village in the state of Arcax which a priest named Matt'ē had brought from the Armenian kat'ołikos Yovannēs Mandakuni [478-490], and which [reliquaries] had been sealed by his ring. [King Vačagan] sent for these relics and had them brought to him. When [the relics of] great Gregory arrived at the great assembly at Diwtakan, together with his comrades in martyrdom Hr'ip'simē and Gayanē, the king, queen, and all the grandee lords traveled a good distance out from the village to meet them. In front went the bishops with their entire retinues of clerics and servitors, group by group, brigade by brigade. Each brigade bore aloft the venerable relics of the Saints together with the Gospel and numerous crosses and various banners. The smoke of fragrant incense rose thickly from the celebrants and was accompanied by the sweet sound of psalms and spiritual songs continually praising God, bestower of the greatest gift of all.

Thus did the king with the greatest joy greet the Saints along with the crowd. The king himself solicitously attended the priest who carried the relics. Bringing them to the resting place of the Saints, he placed them with [the remains of the] venerable Zacharias and Pantaleon. Then the benevolent king trusted in the firm faith and virtuousness of the people and declared: "Now I am certain that through the intercession of the great Gregory, God will grant me the most holy relics of [Gregory's grandson] the blessed Grigoris."

The king then took the multitude of the most blessed assembly and ordered all the bishops with the priests, deacons, hermits, and the entire clergy of the Church with their own servitors, each rank carrying Gospels and many crosses and incense censers. The king walked with the priests of the royal court and many servants. Now it was springtime and rain was pouring down on them. The king, therefore, wanted to leave the queen behind. However, she would not consent to this and she too, with a zealous desire, went to look for the Saints. They took along with them the five holy martyrs of Christ, that is, the great Gregory, the venerable Zacharias, the most blessed Pantaleon, and the most renowned and victorious combatants Hr'ip'simē and Gayanē to intercede with great and all-powerful God so that through them his request would be fulfilled.

The relics of the Saints, wrapped in various royal garments and accompanied by much incense and diverse fragrant flowers, were placed in the litter of the Saints which was covered with red leather decorated with white linen over it. A gold cross adorned with precious stones was attached to the top of the litter. There were white horses with their tails dyed red and royal horses wearing crowns. The multitude of the servants of the royal court went before and behind this litter carrying crosses and worshipping and praising God with sweet-voices day and night without stop. The king himself walked alongside the litter singing along with the psalms of blessing. The ranks of the bishops, each one accompanied by a large crowd of people, walked at the four corners of the Saints' litter singing psalms and praising the Only-Begotten God and requesting what they all desired, the blessed relics of Saint Grigoris.

King Vačagan together with the bishops ordered that no one should eat anything until evening, and then that they should only fortify themselves with a small amount of bread. The king himself followed this regime until the discovery of the Saints. The royal court priests fasted very zealously and beseeched benevolent God. Indeed, there were some who did not eat anything until the remains of the Saints were discovered. Day and night the entire assembly prayed without cease and fervently and loudly called upon God seeking Grigoris whom they all desired. Then the pious King Vačagan convened a meeting and for an extended time they prayed for the relics of the venerable Grigoris.

During these days the king sent the priest of Darahoj, Matt'ē, with some servitors to Suhar' to hold a service and celebrate mass in the name of the Saints who had been discovered there. Now while they were performing the morning service the priest Matt'ē fell asleep. He heard a loud voice that said: "Look for Saint Grigoris to the east [of the church]." This indeed turned out to be true. First, however, they mistakenly began digging in the cemetery to the north of the church. But subsequently they uncovered the most blessed relics of the venerable one, just as the voice had told them.

At this point the king came from Diwtakan with a large number of the assembly, the bishops, priests, the servitors, with the entire congregation fasting, praying, and beseeching benevolent God, as we have described. They reached the village named Arażank'. It was here that a deacon of the royal court by the name of Yovēl had a vision before dawn in which he saw himself with a spade on his shoulder searching for the remains of the blessed Grigoris. And then Grigoris himself appeared to the man as a monk wearing a white garment. [Grigoris] asked the deacon: "What are you looking for?" [Yove'l] replied: "[All of us], the king and all the servitors with the entire brigade of the Aghuans are looking for [the grave of] Grigoris, but we cannot find it." The venerable one took the deacon by the hand and bowed toward the spot where the Saint's remains were buried. He said: "If you are looking for Grigoris, he is there." And he ordered him to dig in that place in the cemetery where there was a small hill surmounted by a cross. The venerable one went onto the hill and stood by the cross. A priest by the name of Nat'an, who was the deacon's brother, and another priest named Gideon (Gedewon) began to dig there. Yove'l, who was on his knees, had a sack in front of him. They had found the relics and were departing in great joy. But just then [Grigoris] called after them: "My ribs and feet are still here. Take them too." And we found [the parts] he mentioned. Waking up, [Yove'l] related his vision to the king. Even though the deacon had never been to Amaras, he said: "I will know the spot he showed me."

At this, the king was overjoyed. He sent Manase', his court priest, together with the same deacon [Yove'l] to Amaras in advance of his own journey there. When they arrived there, the deacon pointed out the spot where they had found the relics of the Saint. Then [the royal entourage, including] the relics of Saint Zacharias and the venerable Pantaleon, blessed Gregory, the renowned warriors Hr'ip'simē and Gayane', the king himself, the great assemblage with the bishops, priests, and servitors set out from Aražank' and arrived at the tiny village of K'aruēč. A morning service was celebrated there. Here too that same deacon Yovēl had another vision in which four older monks and Grigoris who was the youngest stood around that very place where he had been commanded to dig. In awe the deacon fell on his face, but when he arose and wanted to question [the apparitions], they disappeared. The morning service began that day and the pious king ceaselessly prayed to God for the discovery of the blessed Grigoris, crossing himself with the Lord's sign, and from the innermost depths of his heart greatly beseeching generous God.

The vision of the venerable Vačagan
While seated at evening service, the king took a little nap. Then a voice said to him: "That which you are pleading for is here revealed to you." In this vision he heard the voice say: "I shall go to Amaras and appear to a certain man there." It was then that he sent his court priest Manasē to go to Amaras ahead of him. [The king] said to him: "Do not reveal my vision to anyone." He also asked if anyone else had seen anything. A priest [also] named Yovēl who was a hermit and was near the king said: "In the same place where the deacon Yovēl was commanded to dig, I saw a fountain emerge from a very small stream and gush strongly. I was amazed since previously no fountain had been there. Where did it come from?" When they had set out from the village of K'aruēč, women from the village capital of Amaras came before them. As we have mentioned, it was springtime and endless, unceasing torrents of rain poured down on the earth, and the horses' gait was difficult on the road. The king declared: "Let there be no delay." In his zeal for what he desired [the king] got down from his horse and began to circulate among the orders of bishops and priests, arranging matters and reducing the slowness, and encouraging them to praise the life-giving Trinity with sweet voices singing psalms. The king, with the greatest solicitousness, personally ministered to the litter carrying the relics of the venerable martyrs of Christ. The earth resounded with the sound of worship in a variety of tongues, as though it were covered with a luminous cloud made of crosses, with multi-coloured shapes decorated with banners and flags, and precious stones set in numerous shining gold and silver crosses.

The litter of the Saints, covered in white, was drawn by a white horse and bore a golden cross adorned with precious gems and the priceless crown with its banners on the cross which shone like a star, went first [in the procession] in glory and splendour in the midst of the Christian army. Now when the blessed God-loving assembly entered the village a small river was seen to flow through the settlement and a bridge had been built over it on the royal route. The king, because of his great love for the Saints, would not leave [care of] the litter to anyone else. Instead, he personally dismounted and took it with him as he crossed the river, wearing his royal garments. When they reached the designated place, the king with the bishops and the entire multitude knelt in prayer for a long time so that they would achieve what they sought. Pitching a royal tent over the spot [the king] commanded that it be guarded carefully until the morning. Now it happened that at that time there was no bishop at Amaras, so they asked the priest at the village monastery and other senior folk whether or not they had seen anything there. They related what they had heard from the hermit Job.'


Text: Arakelyan 1983.
Translation: Bedrosian 2010, modified.

Service for the saint
Chant and religious singing
Procession

Burial site of a saint - tomb/grave

Fast
Prayer/supplication/invocation

Miracle after death
Miraculous behaviour of relics/images
Apparition, vision, dream, revelation

Discovering, finding, invention and gathering of relics
Transfer/presence of relics from distant countries
Bodily relic - other body parts
Bodily relic - entire body
Bodily relic - unspecified
Reliquary – institutionally owned

Ecclesiastics - bishops
Ecclesiastics - lesser clergy
Monarchs and their family
Ecclesiastics - monks/nuns/hermits

Precious material objects
Precious cloths
Crosses

Source

Discussion

Bibliography