The Cult of Saints in Late Antiquity

History of the Albanians, Book 1, Chapter 23

Ի սոյն խորհուրդ տեսիլ մի եւ Խոճկորիկայ՝ պոռնկորդւոյն Եսվաղենայ՝ արքային Աղուանից, որ էր կարգեալ կողմնապահ. եւ պատմէ արքայի։

Այրն այն Խոճկորիկ անուն, որում ի Ցրիերանելին Զաքարիաս եւ Սուրբն Պանդալիոն յայտնեցան,ի հասարակ աւուր ի քուն կայր եւ տեսանէր ի տեսլեանեօթն այր յեկեղեցւոջն՝ սպիտակ, պճղնաւորպարեգօտիւք եւ խօսեալ առն ընդ աբեղայսն՝ ասէ.«Օրհնեալ արք, յորժամ դուք աստ էք, ընդէ՞ր ոչցուցանէք զտեղի նշխարաց Սրբոյն Գրիգորիսի. զիոմանք ասեն, եթէ աստ է, եւ ոմանք եթէ անդ. եւ մեքյաշխատութեան եւ ի բազում հոգս եմքե։ Պատասխանիետուն ամենեքեան եւ ասեն. «Նշան ինչ ո՞չ տեսերե.նորա պատասխանեալ՝ ոչ։ Եւ մի յեօթանցն առաջնորդեալառնն եւ ասէ. «Եկ զկնի իմ, եւ ցուցից քեզ զնշանակեալտեղինե. եւ տարեալ ի տեղին, զոր ցուցեալն էր յառաջեւ տեսանէի, զի երկիրն պատառէր եւ ընդ պատառուածճրագ լուցեալ էր եւ երեւէր. եւ բոց ճրագին յերկուսբաժանեալ բուրէր ի վեր։ Եւ ասէր ցաբեղայն, որզնշանն ցուցանէր, թէ երթամ, պատմեմ արքայի զնշանդ,զոր ցուցեր ինձ։ Եւ նա ասէ.«Ե՛րթ եւ պատմեա՛ե։ Եւգայր այրն առ արքունիսն եւ թուէր, եթէ արքայ ի քունիցէ, եւ ինքն չիշխէր զարթուցանել։
Եւ անդրէն դարձեալ առ այրն, ասէ. «Արքայ իքուն էր, եւ ոչ իշխեցի զարթուցանելե։ Մինչեւ անդրէնդառնայր այրն, երկիրն նոյն պատառեալ կայր, եւ ճրագնլուցեալ, եւ աբեղայն առընթեր կայր ի տեղւոջն։ Եւասէր աբեղայն ցայրն.«Յորժամ զարթնու արքայն, զորտեսերդ, պատմեսջի՛ր նմաե։ Եւ կամեցաւ ոտամբնզպատառուածն ծածկել եւ զլոյսն արգելուլ։ ԵւԽոճկորիկայ բուռն հարեալ արգելոյր, եթէ՝ մի՛ առներզայդ, մինչեւ արքայն եւս տեսցէ։ Եւ նորա չառեալ եւսյանձն՝ ոտամբ հարեալ զտեղին՝ անյայտ արարեալզպատառուածն, ասէ. «Արքայ յորժամ զարթիցէ,պատմեսջի՛ր զնշանդ, զոր տեսերդե։ Եւ զարթուցեալ իքնոյ՝ եկն պատմեաց զայս ամենայն արքայի։ Եւ ցայգնբոլոր ամենայն բազմութիւն ժողովելոցն անդադարխնդրուածս եւ պաղատանս մատուցանէին առ Աստուած՝տուողին ամենայն բարութեանցն։ Իսկ ի վաղիւ անդրյորժամ զառաւօտուն կատարէին զպաշտօն՝ եկեալմիաբանութեամբ ամենեքեան ի տեղի նշանաւոր խաչին.եւ զխորանն արքունի ի վերայ տեղւոյն հարեալ. եւշուրջ զխորանաւն բէժ ածեալ բացագոյն, եւ արտաքոյբեժին ամենայն ժողով եպիսկոպոսացն՝ դասք դասքիւրաքանչիւր աշակերտօք շուրջ կացեալ զբեժովն,սարկաւագապետացն՝ խաչ ի ձեռս, եւ երիցանցն՝աւետարանս ի գիրկս, եւ պաշտօնէիցն՝ բուրվառ ի ձեռսզանազանութեան խունկս ծխել. եւ միաբանութեամբբարբառելոյն, սաղմոսելոյն եւ բարեբանելոյնզանճառելի երրորդութիւնն՝ հնչէր երկիրն։
Իսկ առաքինասէր թագաւորն հոլանեալ եւբահ ի ձեռն առեալ՝ քաջաբար առնէր զբրածն։ Եւբարեսէր եւ յոյժ հաւատացեալ թագուհին զխինձմատուցեալ թագաւորական զգեստու՝ ի հողոյն կրէրփութապէս։ Յայնժամ եպիսկոպոսունք, եւ՛ երիցունք,եւ՛ նախարարք, եւ՛ կանայք նախարարացն՝ իւրաքանչիւրզգեստուք մեծաւ փափագանօք կրէին ի դուրս զհողբրածին. բայց սխալեալ առ կողմամբն առնէին զբրածն.իսկ երանելւոյն նշխարքն յաեւելս կոյս մնայր։
Յայնժամ յոյժ տրտմութիւն կալաւզթագաւորն եւ զամենայն ժողովս բանակին, մինչեւնստէր ստրջացեալ թագաւորն ի մեծագոյն հոգս. եւ ապաքաջարելեալ արքային ճշմարիտ հաւատով՝ ասէր.«Անսխալ լինի բան ամենակեցոյցն Աստուծոյ՝ երկուցեւ երից ժողովելոց յանուն կենարարին վաղվաղակիգտանել զխնդիր բարւոյն։ Իսկ այսչափ բազմութիւնժողովելոցս յամենասուրբ անուն բոլորեցունԱստուծոյ՝ հաստատեալ գիտեմ, զի ոչ անփոյթ արարեալմերժեսցէ զմեզ ամօթով։ Եւ հրամայեալ այնուհետեւզՍուրբ Զաքարիա եւ զամենասուրբն Պանդալիոն, զմեծեւ զյոյժ հռչակելին Գրիգորիոս եւ զՀռիփսիմեայԳայիանեաւ հանդերձ բերել եւ դնել առաջի բրածին։Վաղվաղակի առեալ առն միոյ զբահն՝ թողոյր զառաջիբրածին եւ սկսանէր զկողմանէ յարեւելս դիմաւ. եւպատահէր ամենասուրբ գերեզմանին երանելւոյն. յոյժխնդալից եղեալ թագաւորն եւ ամենեքեան, որ էին իխորանին։
Եւ ազդումն լինէր բազմութեան ժողովոյնգիւտ նշխարաց Սրբոյն. եւ դիմեալ ամենայնբազմութիւնն ի նշխարս Սրբոյն՝ առ ոտս կամէինհարկանել զբէժն եւ զխորանն, մինչեւ արտաքս ելանելթագաւորին եւ հազիւ ուրեմն դադարեցուցանելզդիմեալսն։ Իսկ ի բանալ գերեզմանին եւ յերեւելնշխարացն՝ անընդելական իմն բուրել հոտ անուշից,մինչեւ ամենեքեան ի թմրութիւն լեալ ժամս բազումս՝ծածկելով զյոլովիցն խնկարկութեանցն հոտ։ Ընդ որյոյժ հիացեալ արքայ եւ ամենայն որ ընդ նմա միաբանտային փառս տուողին այնպիսի ահաւոր բարեաց։ Ապանստէր առ գերեզմանի Սրբոյն թագաւորն ի վերայ երկրիեւ ի զանազան պատուեալ սպասուց արքունի հրամայէրբերել. եւ եդեալ սապատ ի վերայ ինքեան ծնկացն՝ յոյժերկիւղիւ սպասէր։ Եւ երիցունքն հանելով զնշխարս՝հաւաքէին ի վեր ի սապատն, զոր թագաւորն ունէր իգիրկս իւր։ Եւ գտեալ շիշս երկուս ապակիս առ նոյննշխարացն. ի միում կայր յարենէ Զաքարիայ եւ ի միումի նշխարաց Սրբոյն Պանդալիոնի։ Եւ առեալ զամենն իդուրս՝ ողջունէին ամենայն բազմութիւնն մինչեւցերեկոյ. եւ կնքեալ արքունի մատանեաւն՝ հրամայէրմեծաւ զգուշութեամբ պահել մինչեւ ցառաւօտն։ Եւգտանէին ապակի մի ի գերեզմանին նորին Գրիգորիսիըմպելի, զոր առեալ գոհանայր արքայն զԱստուծոյամենակալէ՝ բարեաց տուեցելումն իւր։
Եւ ի վաղիւ անդր հրամայեաց զիւր իսկ վառնարկանել ի վերայ երկրին եւ ոսկեղէն մաղզմայսբերեալ անոյշ գինւով՝ զնշխարսն հրամայէր լուանալեւ յարեւացուցանել ի վերայ ստորարկեալ վառին։
Անդ ուրեմն գողացեալ աբեղայի միոյ ինշխարացն, որ էր յԱմարասայ վանիցն։ Եւ եկեալԳրիգորիսի ի տեսլեան մեծավայելուչ փառօք, ումեմներեւեալ ասաց զանուն աբեղային եւ զգողանալն, զորհարցեալ արքային, խոստովանեալ եբեր, առաջի նորազխորեալ մասն։ Եւ տրտնջեալ առն միոյ ի քարակրացն՝սկսաւ հայհոյել զնահատակն Քրիստոսի զԳրիգորիս,ասէր.«Մեզ նեռն ընտրեցաւ Գրիգորիսն այնե։ Եւիսկոյն հասեալ նմա պատուհաս յԱստուծոյ, զգետնեալյերկիր, դառնայր երեսքն յետս, եւ այնպէս բազումաւուրս առնէր ընդ առնն, մինչեւ եկեալ եւ հող առեալ իտեղւոյն, ուր կայր գերեզման Սրբոյն։ Հեղեալարտասուս յոյժ, ապա գտանէր զառողջութիւն եւզյանցանացն թողութիւն։ Ահ մեծ յայնժամ անկանէր իվերայ գործօնէիցն եւ գործակալացն. եւ փութապէսերկիւղիւ գործէին զշինուած Սուրբ եկեղեցւոյն։
Աստանօր հրամայէր թագաւորն տալ մասնիւրաքանչիւրումն եպիսկոպոսաց՝ առ ի բաշխելվիճակելոց իւրեանց. եւ մեծագոյն ինչ մասն յԱմարասհրամայէր թողուլ ի նշխարացն. եւ զայլն մեծաւզգուշութեամբ եւ զանազան սպասուք ինքն իսկսպասաւորեալ՝ պահէր թագաւորական կնքով կնքեալ։ Եւի վերայ գերեզմանին հրամայէր հիմն արկանել մատրանեւ փութապէս աւարտել եւ անուանել մատուռն ՍուրբԳրիգորիսի։ Եւ այնուհետեւ ոտանաւոր տքնութեամբանձնապաշտ լեալ արքայն եպիսկոպոսքն հանդերձամենեքումբք ցնծալից ուրախութեամբ պաշտէրզհամայնաժողովսն ի ձայն քաղցր, երգս սաղմոսացնյորդագոյնս ի բարեբանութիւնս Աստուծոյ։ Ելանէր իբանակէն, եւ յերրորդում գիշերին, յորում չորրորդնմերկանայր տիւ ի կատարել պաշտամանն, կատարէինզտէրունեան եւ զկենդանական ահաւոր խորհուրդն։
Ապա չուէր բանակն ամենայն առաջինկարգադրութեամբն եւ Սրբոցն դասուք։ Անդանօրբարեացապարտն Վաչագան արքայ զհոգեւորականն եւզգերաշխարհիկն զայն աւար առեալ, որ էր անանց եւանպատմելի բարեացն առիթ, որ նախ եղելոցնթագաւորացն նախ քան զնա իւր իսկ նախնեացն ոչ ումեքհամբարեցաւ այսպիսի մեծասքանչ պարգեւք։ Եւքրիստոսաժողով բանակին աւարամասն առեալզողորմութեանցն Աստուծոյ՝ զբերումն անճառաբարստանային եւ ձեռն քրիստոսազգեստ արքային՝Վաչագանայ, զորոյ գովութիւնն ոչ ինչ նուազ գոլվարկանիմ, քան զարեւմտականին տիրող Կոստանդիանոսկայսր, կամ զԱրշակունին Տրդատիոս՝ Մեծաց Հայոցփրկութեան գտող, որ եւ մեզս արեւելեայցս։ Սա եղեւդուռն լուսոյ աստուածագիտութեան եւ բազմազանբարեաց օրինակ երջանիկս այս։ Սա մեծապէս ելեալ իհանդէսս յայս, դառնայ ըստ որում զգալն էրպատրաստեալ։ Նոյնգունակ եւ առաւելագոյն եւսհիացուցանող պայծառութեամբ զճանապարհն յօրինեաց։
Շարժի ի տեղւոջէն եւ ի հետիոտս կացեալարքային, ամենայն բազմութիւնն հանդարտ եւ ցածագնացքայլիւք, նման խաղաղացեալ ծովու երթային։ Եւ իքաղցրաձայն հնչմանցն, եւ՛ ի ճառագայթարձակ նշուլիցփողփողելոց օդն զուարճացեալ, եւ՛ հրեշտակք իսկերգակիցք։ Թուէր թէ երկիրս երկինք վերերեւիւր։ Եւինքն իսկ թագաւորն անխոնջ վաստակով՝ որպէս ի գալն,նոյնպէս եւ ի գնալն անցուցանէր ընդ նոյն գետն եւկացուցանել հրամայէր զդեսպակ Սրբոցն։
Եւ նստէր թագաւորն ամենայնբազմութեամբն, եւ եպիսկոպոսացն օրհնեալզխառնիճաղանճ բազմութիւնն՝ հրամայէին գնալյիւրաքանչիւր տեղիս։ Եւ զդասս եպիսկոպոսաց, եւ՛երիցանց եւ այլ պատուական արանցն առեալ թագաւորինընդ Սրբոցն՝ տանէր մինչեւ զՔարուէճ յօթի տեղ եւ անդգոհացեալ զամենեցունց թագաւորն եւ երկրպագութիւնմատուցեալ եւ շնորհիս եկելոցն ի նորա հրամանսն եւգործակցութեան խնդրոյն այնմիկ՝ մատուցանէր եւասէր. «Որոց բարեխօսութեամբ եւ ձեր աղօթիւքզցանկալին ինձ եւ ձեզ շնորհողին Քրիստոսի միշտփառք եւ գոհութիւնե։ Եւ նոցա միաբան օրհնեալզթագաւորն թագուհեաւն հանդերձ եւ ամենայն դրամբն՝ասեն. «Զամենայն բարի զոր խնդրեսցես դու յԱստուծոյ,ի ձեռն Սրբոյն Գրիգորիսի տացէ քեզ եւ շնորհեսցէ մեզլինել քեզ ընդ երկայն աւուրս խաղաղասէր ընդաշխարհի, եւ ի փառազարդութիւն եկեղեցւոյառաւելապէս յարդարելով օր ըստ օրէ. եւ զվախճանն քոՔրիստոսի խոստովանութեամբ կնքեսցէ կենարարնՔրիստոս եւ նորին հայրն երկնաւորե։ Եւ առեալթագաւորին ընդ ինքեան զաւագ եպիսկոպոսապետնՇուփհաղիշոյ գնայր. եւ յորժամ գեղջ ուրեք ի յայտելանէր դեսպակ Սրբոցն, իջանէր թագաւորն եւ հետեւակսպասաւորէր Սրբոցն, մինչեւ տարեալ ընդ շինանիստնանցուցանէր. ոչ որպէս զօրէն թագաւորի փափկութեամբյօրացելոյ հպարտացեալ, այլ իբրեւ զկիրթ եւ յոյժհմուտ կարգի քրիստոնէութեան՝ արգելավարութեամբվարեցեալ ի հանգստական փափկութիւնն, եւերկասիրութեամբ հմտացեալ հպատակէր պատուիրանացնԱստուծոյ։
Այսոցիկ այսպէս եղելոյ եւ յոյժ հռչակեալլուր Սրբոյն Գրիգորիսի ընդ ամենայն աշխարհնՈւտիացւոց գաւառին. եւ յոր գիւղ կամէին մտանելՍուրբքն, ընդ առաջ ելանէին ծերք եւ տղայք, արք եւկանայք եւ հեռագոյն եւս գիւղք խաչիւք եւ՛ զանազանծաղկօք, եւ՛ բուրմամբ խնկոց անուշից. անթիւբազմութիւնք գային խնդացեալք եւ անդադարփառատրութեամբ օրհնէին զմիասնական Սուրբերրորդութիւնն։
Այս ձեւով գային հասանէին ի սեպհականգիւղն Դիւտական եւ անդ հանգուցանէին՝ կատարելովզյիշատակ նոցա մեծապէս. եւ մեծագնի իւղովքանուշիւք օծանել հրամայէր զնշխարս Սրբոցն։
Էր դուստր մի Խնչիկ անուն՝ տղայ հասակաւ,յոյժ սիրելի արքայի, որում անուան շինեալ էրդաստակերտ մի։ Տայ նմա մասն մի ի Սրբոյն նշխարացնեւ ի նմին դաստակերտին մեծապէս կատարի յիշատակպէսպէս պատուով։ Առնոյր եւ ինքեան մասն, զոր միշտ իբանակին շրջեցուցանէր ընդ ինքեան։ Եւ զմնացեալն ինշխարացն կնքեալ՝ մեծաւ զգուշութեամբ տայր պահել իսուրբ եւ յազնուական սենեկի, մինչեւ կատարեսցիհիմնարկութիւն մատրանն,որ ի Դիւտական գեղջն՝յանուն Պանդալիոնի. զի անդ փոխեալ զերանելինմեծարեսցէ յոյժ։ Թողոյր երիցունս եւ սարկաւագունսեւ յոլովագոյն գունդ պաշտօնէից, եւ ինքն ի տարւոջներկիցս անգամ կատարէր զյիշատակ Սրբոցն զերիս երիսաւուրս. եւ միշտ անձանձրոյթ էր ի պահս եւ յաղօթս եւի տուրս աղքատաց։ Իսկ որոց ի նշխարացն հրամայեացտալ, պատուէր տայր մեծապէս կատարել զյիշատակՍրբոցն։ Յուշ առնէր հեղգացելոցն զահագինաստուածային դատաստանն, ջերմագոյն փութացելոցնզնորին բարերարութեանցն անպատում պարգեւս։ Այսպէսփառաւորէ Աստուած զՍուրբս իւր։


'In the same assembly Xočkorik, the illegitimate son of the Albanian king Esuałēn, who had been appointed a governor, narrates to the king a vision he had.

The man named Xočkorik, to whom the venerable Zechariah and the blessed Pantaleon appeared in C‘ri, fell asleep at midday. In a vision he saw seven men in the church all dressed in splendid white robes. [Xočkorik] spoke with these monks, saying: "Blessed men, while you are here why not disclose to us the place where the relics of Saint Grigoris rest? Some say they are here and others there, and we are worried and unhappy over it." They all replied: "Did you ever see a miracle?" [Xočkorik] said that he had not. Then one of the seven went in front of him saying: "Follow me and I shall show you the place you speak of." And he led him to the aforementioned spot. [Xočkorik] said: "I saw the earth split apart and a torch-light was shining through the crack. This light divided into two parts and fragrance wafted up." To the monk who had shown him this sign he said: "I will go now and tell the king what you have shown me." The monk responded: "Go and tell him." [Xočkorik] approached the court where it happened that the king was asleep and he dared not rouse him.

[Xočkorik] returned to that man and said: "The king sleeps and I do not dare rouse him." Now the earth was still split apart as it had been and the torch-light was still glowing and the monk was standing by. The latter said: "When the king wakes up, tell him what you have seen." [The monk] also wanted to cover up the crack with his foot and extinguish the lamp, but Xočkorik thrust out his hand to prevent this, [saying]: "Do not do this until the king has seen it." But the monk would not agree and, kicking the ground with his foot, he made the crack disappear. Then he said: "When the king awakes, tell him what you have seen." Now that man awoke and went and told everything to the king. Then the entire assembled multitude prayed ceaselessly to God, the bestower of all good things. The following day when the morning services were being performed everyone assembled at the site of the miraculous cross. A royal tent was pitched over the spot and a screen was placed around the tent at some distance. Beyond this enclosure stood the assembly of bishops and their students, the deacons cross in hand, priests carrying the Gospel, and servitors with censers wafting various fragrant incenses. The earth resounded with the singing in unison of psalms and hymns of praise to the ineffable Trinity.

The virtuous king removed some garments, took the spade in hand, and began to dig boldly. The benevolent and very believing queen descended into the pit in her royal robes and hauled soil away zealously. The bishops, priests, lords and the lords' wives all dressed in their finery took the earth outside with great diligence. Now it happened that they mistakenly began to dig on the wrong side, while the venerable relics lay to their east.

Great sorrow descended upon the king and the entire entourage and the unhappy king sat there grieving. Then, encouraged by true faith, the king declared: "The word of the living God is unerring. To two or three [folk] who gather together in the name of the Savior a request for a good thing is granted at once [Matt. 18:20]. Behold, such an assembly is now gathered in the most holy name of the God of all. I know for certain that He will heed us and not reject us to depart in shame." Then [the king] commanded that [the relics of] the blessed Zechariah, the most holy Pantaleon, the great and renowned Gregory with Hr'ip'sime' and Gayane' be brought and placed by the digging. At this point a man suddenly took his shovel and began to dig to the east of the spot he had just abandoned. And the most blessed grave of the venerable man was revealed. The king and those inside the tent were overwhelmed with joy.

The multitude of those assembled were informed about the discovery of the Saint's relics and the entire crowd surged toward the relics and almost trampled the screen and the tent. However at that point the king emerged and was able to restrain them, but just barely. Now when the grave had been opened and the relics were uncovered, a sweet fragrance came forth which covered all of them with the scent of many different incenses and numbed them for many hours. The king and everyone with him were astonished and in unison they praised the one who accomplished such amazing things. The king sat on the ground near the grave and ordered that various precious court vessels should be brought there. He put the casket on his knees and worshipped in great reverence. Then priests brought the remains and put all of them into the casket which the king was holding. They also discovered two glass bottles with the Saint's relics. One contained the blood of Zechariah, and the other held the remains of Saint Pantaleon. Removing everything [from the grave] the multitude worshipped them until night-time. Then the king sealed them with the royal seal and ordered that they be carefully watched over until morning. They also discovered a drinking glass which had belonged to Grigoris himself. The king took this and greatly rejoiced over the many gifts which Almighty God had bestowed upon him.

The following day [the king] ordered that his robe should be placed on the ground and that golden vessels and sweet wine should be brought. He commanded that the relics be washed in it and placed on his robe in the sun.
Now it happened that a monk from Amaras monastery stole a portion of the relics and departed. But then Grigoris in great glory appeared in a vision to another person disclosing the monk's name and his theft. At the king's command he confessed and brought back what he had stolen. Then one of the men from among the stone haulers grew discontent and began to curse Grigoris, the martyr of Christ, saying: "We have chosen that Grigoris as our anti-Christ!" Immediately punishment from God was visited upon him. He fell to the ground, his head was turned back to front. And he stayed that way for many days until he went and took earth from the Saint's grave. He wept a great deal, was healed, and his misdeeds were forgiven. At this, great awe came over the workmen and the supervisors who quickly and with fear continued the work of building a blessed church.

The king ordered that a portion of the relics be given to each of the bishops to distribute among their dioceses, while the largest share was to remain in Amaras. With great care he himself placed the remainder in different vessels and then sealed them with his ring. He ordered that the foundations of a chapel should be dug over the grave and that [the chapel] be finished quickly and named in honor of Saint Grigoris. Then the king stood in earnest prayer, and respected the bishops and the entire multitude in great joy to the sound of the sweet singing of many psalms in praise of God. He arose from the camp and on the third night, as the fourth day was about to dawn, they celebrated mass and the Lord's ineffable mystery.

Then the entire camp began to depart, in the same order as before, accompanying the ranks of the Saints. Thus did the pious King Vačagan acquire the spiritual and other-worldly booty which is the source of permanent and unrelatable goodness. No king before him, none of his ancestors, had ever received such marvelous gifts. The Christian camp also received a portion, thereby gaining indescribable riches from the mercy of God through King Vačagan. I do not regard him as any less worthy of praise than Emperor Constantine who ruled in the West or the Arsacid Trdat who found salvation for Greater Armenia, since this blessed man did the same thing for us Easterners. He was the door to the light of knowledge of God, the model of many virtues. He who had traveled far for this ceremony returned along the road which had been prepared for his coming, and his grandeur made the road seem to be as good or even better than it had been before.

As they departed, the king went on foot, and the whole procession walked along with quiet, slow steps, like water flowing to a calm sea. The air itself rejoiced with harmonious sounds and glittering reflections. Even the angels sang in accompaniment, and it was as if the earth had become heaven. The king, laboring untiringly, led everyone across the river as he had done on the way to the place. He ordered the litter of the Saints to be halted.

The king sat with the whole congregation. Then the bishops blessed the diverse crowd of people and ordered them to return to their homes; the king led the ranks of bishops and priests and other honored men and the Saints to K'aruēč and a place to rest, where he thanked them all and said a prayer on behalf of those who had come at his command and helped him in his quest. "Eternal praise and glory to Christ," he said, "Who, by the intercession [of the Saints] and by your prayers, has granted you and me that which we desired." They all blessed the king and the queen and the entire court in unison, saying: "May everything that you ask of God be granted to you through the intercession of Saint Grigoris, and may He grant us to live with you for many days in peace on earth and to make the Church more glorious by our daily increasing zeal. May our Savior Christ and His heavenly Father seal your death by your confession of Christ." The king took with him the senior chief bishop Shup'hałišoy, and whenever the litter of the Saints arrived in a village, he would dismount and tend to the Saints on foot until he had led them through the village—not as a monarch who had become proud and lazy in luxury, but as a man knowledgeable and learned in Christian doctrine, not as one trapped in the tomb of pleasure, but one who diligently and intelligently submits to the commandments of God.

When all this had happened and the renown of Saint Grigoris had spread everywhere in the district of Uti, men and women, young and old from whichever village the Saints were about to enter came out to meet them, and countless multitudes came joyfully from distant villages bearing crosses and many flowers and sweet incense, and ceaselessly glorified and blessed the united Holy Trinity.

Thus did they reach the king's own village of Diwtakan. There they laid [the relics] to rest performing a great memorial service for them. The king ordered that the relics of the Saints should be anointed with precious oil.

[King Vačagan] had a daughter named Xnčik who was still a girl and much beloved by the king. He had built an estate in her name and gave her a portion of the Saints' relics and this was celebrated in that dastakert with a great ceremony of remembrance. [The king] himself took a portion of the relics and those of Saint Zacharia, and always had them with him as he circulated around with the camp. As for the remainder of the relics, he sealed them and had them kept with the greatest watchfulness in a blessed and noble chamber until the chapel in the name of Pantaleon was constructed in Diwtakan and the Saint moved there and greatly honored. He left there the priests, deacons, and the brigade of numerous servitors and personally performed memorial services for the Saints, three times a day for three days at that place. He was tireless in fasts, prayers, and giving alms to the poor. He ordered those who had received portions of the relics to celebrate memorial services in honor of the Saints, and he reminded those who might be remiss of the terrible judgment of God. As for those who were zealous, [he reminded them] of the unknowable gifts of [God's] goodness. Thus does God glorify His Saints.'


Text: Arakelyan 1983.
Translation: Bedrosian 2010, modified.

Chant and religious singing
Liturgical invocation
Procession

Cult building - independent (church)
Cult building - dependent (chapel, baptistery, etc.)
Burial site of a saint - tomb/grave

Uncertainty/scepticism/rejection of a saint

Prayer/supplication/invocation
Vigils
Construction of cult buildings
Ceremonies at burial of a saint

Apparition, vision, dream, revelation
Punishing miracle
Miraculous sound, smell, light

Discovering, finding, invention and gathering of relics
Division of relics
Bodily relic - blood
Unspecified relic
Contact relic - saint’s possession and clothes
Theft/appropriation of relics
Contact relic - dust/sand/earth
Transfer, translation and deposition of relics
Raising of relics
Privately owned relics

Ecclesiastics - bishops
Monarchs and their family
Soldiers
Crowds
Other lay individuals/ people
Children

Source

Discussion

Bibliography